Manufahi, Kinta-Feira, 17/Novembru/2021-Ministru Petróleu no Minerais, Dr. Victor da Conceição Soares, hamutuk ho membrus VIII Governu Konstitusionál, partisipa iha Diálogu Komunitária entre Prezidente Repúblika ho Komunidade Manufahi, mak hanaran Programa Dada Lia ho Lu Olo, ho tema ” Ho Diálogu Sei Hetan Solusaun Ba Problema Ne’ebé Deit “.Ministru Petróleu no Minerais, Dr. Victor da Conceição Soares, iha ninia intervensaun durante diálogu komunitária ne’e, akresenta kona-ba sussesu sira mak durante ne’e Ministériu Petróleu no Minerais hamutuk ho ninia Instituisaun Tuteladas ANPM, TIMOR GAP, IPG no TL-EITI atinji ona durante simu mandatu, liu-liu kona-ba oin sa atu kontinua sustentabiliza fundus petróliferu, liu husi halao perfurasaun ba mina iha tasi laran no rai maran, ho estratejia no planu ne’ebé mak MPM hamutuk ho ninia Instituisaun Tuteladas sira planeia tiha ona, no dadaun ne’e kontinua implementa, atu bele atinji objetivu ho sussesu ba oin.
POVU MANUFAHI HUSU LIDER NASIONÁL SIRA HAMUTUK
Povu Munisípiu Manufahi husu Prezidente Repúblika atu promove diálogu hodi halibur lider nasionál sira tuur hamutuk hodi lori dezenvolvimentu Timor-Leste ba oin.Pedidu ida ne’e hato’o husi komunidade sira iha diálogu komunitária, hanaran “Dada-lia ho Lú Olo” ho tema “Ho diálogu sei hetan solusaun ba problema ne’ebé de’it”, ne’ebé realiza ohin, iha Salaun Parokiál Same, kapitál Munisípiu Manufahi.Hafoin rona tiha, deskrisaun jerál husi Prezidente Repúblika kona-ba situasaun polítika nasionál husi 2017 to’o agora, komunidade sira hato’o sira-nia lamentasaun ba impasse polítika ne’ebé antes akontese, ne’ebé tuir sira impede dezenvolvimentu rai-laran la’o ladún di’ak.Adelino da Silva, Xefe Suku Orana, Postu Turiscai, hatete: “Nu’udar jerasaun foun, triste ho buat ne’ebé ohin Eselénsia esplika” (…) Ha’u ezije ba Eselensia, ba ita-boot na’in hira lori funu, hodi hetan independénsia, ami ezije ita-boot na’in hira ne’e tuur hamutuk ba! Koko hadi’a ba, para dezenvolvimentu ne’e mós bele la’o”.Xisto Pinheiro husi Suku Holarua, Same, hatutan: “Bele ka lae konvida malu hanesan aman ba nasaun, ami sei fihir hetan Na’i sira, bolu malu hodi hatudu mai ami foinsa’e sira katak “ami unidade”.Hatán ba kestaun ne’e Prezidente Repúblika esplika: “Ida ne’e duni mak ha’u-nia kompromisu. Uluk kedas, antes atu sai Prezidente-da-Repúblika, ha’u ba Munisipiu sira hotu-hotu ha’u ko’alia atu sai Prezidente-da-Republika ba povu tomak. Kumpri nafatin konstituisaun ho lei sira i promove diálogu para hetan solusaun ba problema sira hotu”. Sita artigu 74 Konstituisaun RDTL, ne’ebé hatete: “ida, Prezidente Repúblika maka Estadu nia Xefe no reprezentante no garante nasaun nia independénsia, Estadu nia unidade no Instituisaun demokrátika sira-nia funsionamentu regular. Rua, Prezidente-da-Repúblika maka Forsa Armada sira-nia Komandante Supremu”, Prezidente Francisco Guterres Lú Olo konsidera artigu ida ne’e iha “dimensaun juridika idake boot tebetebes ba Prezidente-da-Republika para atu bele tau an tuir artigu ida ne’e nia haruka”. Xefe Estadu esplika: “Tanba ne’e maka kuandu Prezidente-da-Repúblika kaer karik artigu ida ne’e para hala’o, purké Prezidente-da-Repúblika hakarak hetan solusaun ba problema sira. Importante mak ida ne’e, hotu-hotu, atu partidu A to’o Z, lideres ne’e to’o iha ne’ebé mós, maka ida ne’e, Prezidente Repúblika é úniku, ne’ebé artigu 74 ne’e fó duni kompeténsia ida ne’e ba nia, fó kbiit boot ne’e ba nia. Entaun, hotu-hotu rona ba, para ita tuur hamutuk. Kuandu Prezidente bolu, ita ba tuur hamutuk. Nia bolu ona, ita ba tuur hamutuk para ko’alia. É purké nia hakarak hetan solusaun ba problema. Mas labele lori fali Prezidente Repúblika halo fali diferensa polítika partidaria ida. Ne’e labele. Deskulpa de’it mas ida ne’e la ho ha’u. Hotu-hotu hatene katak ha’u iha partidu polítiku, mas enkuantu Prezidente-da-Repúblika, ha’u-nia partidu, ha’u lahalo nia knaar iha Prezidente-da-Repúblika. Ha’u hakru’uk de’it ba konstituisaun ho lei sira hotu i respeita ba partidu polítiku sira hotu-hotu. Ha’u so hakarak mak ne’e de’it. Ne’ebé kuandu joven na’in rua hatete dehan katak presiza hamutuk, Sim, realmente ida ne’e duni. Mak ohin ha’u hatete uluk ona, hamutuk la signifika katak ita hotu-hotu tama iha ka’ut ida hamutuk. Lae. Hamutuk ne’e, hamutuk iha hanoin atu lori Timor ne’e tuir dalan ne’ebé i atu ba iha ne’ebé? Katak Planu Dezenvolvimentu Estratéjiku, objetivu dezenvolvimentu ninian, ita la’o to’o ne’ebé ona, ita alkansa hira ona i bainhira mak ita to’o tan 2030, ita alkansa duni? Ita presiza halo avaliasaun ida ho onestidade (…) para hatene katak ita iha kompromisu ida to’o 2030 (…)”.
Objetivu Dezenvolvimentu Estratéjiku dehan katak to’o 2030, populasaun nia kondisoens kona-ba uma-nian tenki iha kondisoens hotu. Tebes duni? 2030 ema iha hotu-hotu iha uma, iha kondisoens? Agora, Governu foin hahú, Governu ida ne’e hahú halo uma enkondisoens ba kbiit laek sira. Agora, serake sira seluk nia rendimentu, oinsá sira bele iha kbiit hadi’a kondisoens sira ne’e. Estadu tenki kria realmente kondisoens sira ne’e. Mas é presizu dala idatan ita tenki ho onestidade. Ita labele halimar. Ukun ne’e ita tenki ukun ho sériu duni, purké ita ukun ema, ita ukun ita-nia inan-aman sira, ita-nia oan sira. Ita labele kompromete ita-nia oan ho beioan sira-nia futuru a partir-de-agora. Tanba ne’e mak objetivu sira ne’ebé maka ita define, edukasaun ninian dehan katak to’o 2030, ema hotu-hotu matenek. Ita-nia oan sira tenki hetan kualidade-de- ensinu ida di’ak. Analfabetu sei laiha. Hotu-hotu tenki hatene hakerek. Verdade? To’o 2030 ita hotu-hotu hatene hakerek ona? Mas iha mós problema seluk ida, problema hatene lé no hakerek oin seluk ida. Problema para atu hatene hanoin dalaruma ida ne’e mak komplikadu. Problema kona-ba estudus tékniku nian ne’e, ne’e ema bele estudu, prontu, tékniku ne’e ema bele hasai. Mas problema kona fali valores ema ida-idak ninian ne’ebé mai tau hamutuk ho tékniku ninian, koñesimentu sientífiku sira ne’e, ne’e maka problema. Dalaruma ita hetan servisu simplesmente, ita ba halo servisu hanesan kampu-de-traballu de’it. Ho prezidente ida ha’u, deskulpa, mas ha’u hatete momoos, se maka funsionáriu públiku mak ida ne’e, funsionáriu públiku ne’e funsionáriu públiku. Mais tékniku. Maibé nia hanesan timoroan mak nia ba servisu. É presizu nia tenki rai katak buat ne’ebe mak nia halo ohin ne’e, nia halo ba nia oan, nia halo ba beioan sira. Nia halo ba nia família. Emprezáriu sira mak manán tender ba kaer projetu, tenki halo ho kualidade tanba projetu sira ne’e hotu sei rai hela ba nia oan ho beioan sira. (…)Prezidente-da-Republika é Prezidente Republika. Kuandu bolu karik mai ita tuur hamutuk, ita ko’alia. Ko’alia kona-ba problema sira ne’e hotu para oinsá maka ita atu bele rezolve problema. Lae tinan lima Governu troka. Governu ida sa’e nia sa’e ho ninian, ida tuun, tuun hotu tiha ho ninian hotu. Ita laiha memória instituisaun ninian. Oinsá mak nia atu bele kontinua, se ida seluk ne’ebé mak ukun tinan lima, ninian hotu, hotu kedas iha ne’e. Laiha buat idake hela iha ne’eba para ida seluk sa’e fali ba hodi kaer tutan para hatutan la’o ba oin. Tanba ne’e maka ha’u hatete dehan katak memória instituisaun ne’e tenki hela. Governu ida ne’ebé tuir mai, Governu ne’e tenki asumi ida ne’ebé mak uluk halo tiha ona. Maka ida ne’e, ida uluk halo ne’e mos tenki tuir Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu Nasionál ninian no objetivu ne’ebé ita hakarak alkansa to’o 2030 nian. So ida ne’e ita bele la’o hamutuk. Se lae maka ida ne’e, Lider A hanoin A, Lider B hanoin B. Ita nunka mais hasoru malu para atu halo dezenvolvimentu ho di’ak. Ita nunka mais to’o iha objetivu”, subliña Prezidente Francisco Guterres Lú Olo, ne’ebé nia prezensa iha Munisipiu Manufahi, hetan apresiasaun husi Administradór Munisípiu Arantes Isaac Sarmento: “Povu doben Munisípiu Manufahi ho haksolok, tetu no hein hela Sua Eselénsia no komitiva nia vizita ofisiál ida ne’e iha Manufahi, hodi rona rasik Sua Eselénsia nia mensajen nu’udar aman ba nasaun no povu Timor-Leste. Ita hatene iha situasaun mundu ohinloron hasoru, povu presiza tebes Sua Eselénsia nia prezensa iha rai ida ne’e”.Nia hatutan:” Hanesan servidór povu Munisipiu Manufahi mós hatene problema Estadu ninian, problema ne’ebé mak agora hasoru, hakarak hatete iha ne’e dehan katak Sua Eselénsia Prezidente Republika la la’o mesak. Hamutuk mós ho komunidade sira iha Manufahi, sei hamutuk ho Sua Eselénsia, hamutuk hadi’a rai ida ne’e, diak ba povu, di’ak ba nasaun tuir prinsípiu ne’ebé luta ba libertasaun-da-patria ita liberta ona, agora ita luta libertasaun-du-povu”. Iha diálogu ne’ebé partisipa husi komunidade husi Postu Administrativu haat iha Manufahi: Alas, Fatuberliu, Same no Turiscai ne’e marka mós prezensa Vise Primeira Ministra no Ministra Soliedaridade Sosiál no Inkluzaun, Armanda Berta, Ministru Petroleu no Minerais, Ministra Saúde, Ministru Turizmu, Komérsiu no Industria, Ministru Edukasaun, Juventude no Desportu, Ministru Agrikultura no Peskas, Ministru ba Asuntus Kombatentes ba Libertasaun Nasionál, Vise Ministru Administrasaun Estatal, Sekretáriu Estadu Formasaun Profesionál, Sekretáriu Estadu Terra no Propriedades nomós membru Parlamentu Nasionál husi Komisaun D,E no F, inklui reprezentante husi Embaixada Cuba no Australia.
